نوحه‌سرایی (نوحه‌خوانی) و تعزیه یکی از قدیمی‌ترین مراسم سوگواری برای سالار شهیدان است و «موسیقی» جزو لاینفک آنان. تعزیه‌گردانان با استفاده از دستگاه‌های موسیقی ایران، در تلاش بودند تا مصیبت‌هایی که بر خاندان پیغمبر و خاص امام حسین (ع) در عاشورا رفته است را به نمایش بگذارند. موسیقی دستگاهی در طول تاریخ حیات خود با ممنوعیت فراوان روبه‌رو بوده و برای سال‌ها تنها در پوشش موسیقی تعزیه امکان حیات داشت، در این دوران به دلیل منع سایر انواع موسیقی، مراکزی نظیر تبریز، قزوین و اصفهان محل تجمع تعزیه‌خوانان و راویان آوازهای مذهبی شد. این راویان به دلیل تسلط بر دقایق و ظرایف آواز، از تکنیک‌ها و حالات مختلف آن برای شخصیت‌پردازی‌ها در نمایش‌های سوگ‌آور بهره می‌گرفتند. شخصیت‌ها و کاراکترهای مختلف نیز که این امکان را فراهم می‌کردند، عامل مهمی برای ادامه یافتن مراسم سوگواری به‌خصوص مراسم عزاداری محرم شدند. مداحان گذشته آشنایان به سبک‌های مختلف آوازی ایرانی و متناسب با فرهنگ شیعی و ملی ما بوده‌اند.
از آن طرف تعزیه نیز از موسیقی دستگاهی ایران بهره‌های بسیار برده و بدین ترتیب می‌توان گفت این هنر موسیقی دستگاهی ایران بوده است؛ این مساله از چنان اهمیتی برخوردار است که «روح‌الله خالقی» نیز بر آن صحه گذاشته و گفته است: «اهمیت یافتن مقام تعزیه، یکی از موجبات حفظ نغمات ملی به شمار می‌آمده و مخصوصا نقش بزرگی را در تربیت آوازخوان‌ها به عهده گرفته است چنان که بهترین خوانندگان ما، در مکتب تعزیه پرورش یافته‌اند.»
دکتر «محمد تقی مسعودیه» – اتنوموزیکولوژیست- بر این باور است که تعزیه‌خوانی و اجرای آن در دولت صفویه به شکلی عام گسترش یافت و در دوره زندیه به تکامل رسید. «روح‌الله خالقی» نیز در کتاب سرگذشت موسیقی به شکل مبسوطی به این مساله اشاره دارد. او در این اثر سعی فراوانی برای جمع آوری نام خوانندگان هنری که در دوره قاجار در مکتب شبیه‌خوانی پرورش یافته‌اند، کرده و معتقد است خوانندگانی چون «سید احمد خان» است که در تعزیه نقش عباس (ع) و حربن یزید ریاحی را ایفا می کرده، نخستین خواننده ای است که آواز او در صفحات موسیقی مخصوص گرامافون ضبط شده است. «قلی خان شاهی» هم که به علت داشتن صدای نازک نقش حضرت زینب (ع) را بازی می کرده و آواز دشتی را بسیار خوب می خوانده و علاوه برشرکت در تعزیه ، خواننده مجلسی هم بوده و آهنگ های ضربی و تصنیف می‌خوانده که چند صفحه از کارهای او باقی مانده است.
تعزیه چیست؟
«تعزیه» نوعی نمایشِ موسیقایی مذهبی و سنتی ایرانی-شیعی و بیشتر دربار‌ه‌ی کشته‌شدن حسین بن علی (ع) و مصائب اهل بیت (ع) است. می‌توان گفت مضامین تعزیه بیش از آنکه از ویژگی‌ها و شگردهای نمایشی سود ببرد، به صورت شعر و آواز بیان می‌شده است.
شبیه‌خوانان در اجرای هر مجلس اغلب دو دسته‌اند: اولیاخوان و اشقیاخوان. شبیه‌خوان‌هایی که نقش اولیا و یاری‌دهندگان دین را بازی می‌کنند، اولیاخوان، مظلوم و انبیاخوان نامیده می‌شوند و کسانی که نقش اشقیا و دین‌ستیزان را بازی می‌کنند اشقیاخوان یا ظالم‌خوان‌اند. اولیاخوان‌ها نقش‌های خود را موزون و خطابه‌ای سرمی‌دهند، اما اشقیاخوان‌ها سخنان خود را ناموزون و معمولی و در پاره‌ای از موارد، تمسخرآمیز بیان می‌کنند. اولیاخوان‌ها جامه‌ی سبز یا سیاه بر تن می‌کنند و اشقیاخوان‌ها لباس سرخ. اما در مورد سیاهی‌لشکرهای هر یک از دو دسته، استفاده از جامه‌هایی با این رنگ‌ها مصداق کاملی ندارند.
خدمت موسیقی دستگاهی به تعزیه
موسیقی در تعزیه به دو بخش مجزا و مستقل تقسیم می‌شود. موسیقی سازی، که ارتباط کمی با متن تعزیه دارد و موسیقی آوازی، که در زمینه اصلی اجرای تعزیه است. در واقع موسیقی آوازی تعزیه، از سویی مبتنی بر موسیقی آوازی در ردیف دستگاهی است و از سوی دیگر سبب حفظ و تداوم آن در طول سالیان متمادی شده است. تمام آنچه در تعزیه به کار می‌رود برگرفته از نغمات موسیقی ایران است؛ برای مثال برای ذکرِ مصیبت‌های خاندانِ مطهر امام حسین، تعزیه‌گردانان نقش‌های متفاوتی را ایفا می‌کنند که هر کدام‌شان در دستگاهی خاص به اجرای آن می‌پردازند؛ برای مثال امام خوان‌ها، آوازهای خود را در مایه های سنگین چون «راست پنجگاه»، «رهاوی» و «نوا» می‌خواندند. نقش حضرت عباس در «چهارگاه» است. حر «عراق» می‌خواند. شبیه عبدالله بن حسن که در دامن سیدالشهدا به درجه‌ی شهادت رسید، در گوشه‌ای از «راک» می‌خواند که به همین سبب به «راک عبدالله» معروف است. نقش حضرت زینب در گوشه «گبری» است و در مقابل مخالف‌خوانان (سپاه یزید) اشعار خود را با آهنگ «اشتلم» و پر خراش ادا می‌کردند. سازهای به کار رفته در تعزیه نیز شیپور، نی، قره‌نی، طبل، دهل، کرنا و سنج است و البته در صحنه های جنگ، «سنج» نقش بسیار زیادی داشته است.